Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam - Liên minh châu Âu (EVFTA), có hiệu lực từ ngày 1/8/2020, không chỉ là một công cụ thúc đẩy tăng trưởng thương mại mà còn là chất xúc tác quan trọng cho quá trình cải cách thể chế và định hình phát triển bền vững tại Việt Nam. Trong bối cảnh toàn cầu hướng tới chuỗi cung ứng xanh, hai yếu tố then chốt - ESG (môi trường, xã hội, quản trị) và minh bạch thể chế - ngày càng đóng vai trò trung tâm trong việc thực thi hiệu quả EVFTA và duy trì khả năng cạnh tranh của doanh nghiệp Việt trên thị trường EU.

EVFTA đặt ra yêu cầu cải cách thể chế toàn diện

EVFTA là hiệp định thương mại thế hệ mới đầu tiên mà EU ký với một quốc gia đang phát triển ở châu Á - Thái Bình Dương. Các cam kết trong EVFTA không chỉ giới hạn ở thuế quan mà còn mở rộng sang những lĩnh vực mang tính nền tảng như: bảo vệ sở hữu trí tuệ, lao động, môi trường, quản trị công, và minh bạch hóa chính sách.

Việt Nam đã sửa đổi, ban hành hàng loạt văn bản pháp luật để thực thi các cam kết. Luật Sở hữu trí tuệ (sửa đổi năm 2022) tăng cường bảo vệ bản quyền, cải tiến cơ chế xử lý vi phạm. Trong lĩnh vực lao động, Việt Nam đã phê chuẩn thêm các công ước cốt lõi của ILO như Công ước số 105, đồng thời triển khai các chương trình thúc đẩy đối thoại xã hội. Ở góc độ thể chế, các thủ tục hải quan, đầu tư và cấp phép kinh doanh cũng được số hóa và minh bạch hơn, phù hợp với chuẩn mực quốc tế. Các cải cách này không chỉ nhằm đáp ứng EVFTA mà còn nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia và tạo nền tảng bền vững để thu hút đầu tư chất lượng cao từ EU.

ESG: Xu thế toàn cầu và yêu cầu bắt buộc từ EU

Trong nhiều FTA thế hệ mới (những hiệp định có phạm vi và tiêu chuẩn cao hơn so với các FTA truyền thống, không chỉ tập trung vào thương mại và đầu tư mà còn bao gồm nhiều lĩnh vực khác), EVFTA là một trong những hiệp định đề cập rõ ràng đến phát triển bền vững. Điều này phản ánh xu thế chung tại châu Âu - nơi ESG đã trở thành tiêu chuẩn bắt buộc trong đầu tư, thương mại và chuỗi cung ứng.

Theo phân tích từ Trung tâm WTO, các chính sách mới của EU như Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM) và Chỉ thị báo cáo phát triển bền vững (CSRD) sẽ tác động mạnh đến doanh nghiệp Việt. Những yêu cầu này bao gồm: công bố dữ liệu phát thải, chứng minh tính minh bạch của chuỗi cung ứng, bảo đảm tiêu chuẩn lao động và quyền con người.

Tuy nhiên, ESG không chỉ là rào cản, mà còn mở ra cơ hội mới cho doanh nghiệp Việt nếu biết chủ động thích ứng. Việc đáp ứng các tiêu chuẩn này giúp doanh nghiệp cải thiện khả năng tiếp cận thị trường EU, nâng cao thương hiệu, thu hút vốn đầu tư nước ngoài và tham gia chuỗi giá trị toàn cầu bền vững hơn.

Tác động thực tiễn đến doanh nghiệp và chính sách Việt Nam

Thực tế cho thấy, một số doanh nghiệp lớn tại Việt Nam đã bắt đầu tích hợp ESG vào hoạt động sản xuất - kinh doanh, đặc biệt trong các ngành xuất khẩu chủ lực như dệt may, nông sản, điện tử và logistics.

Tập đoàn Vinatex đang đầu tư mạnh vào chuỗi sản xuất xanh, trong đó ưu tiên công nghệ tiết kiệm nước, xử lý khí thải và sử dụng sợi tái chế. Vinamilk là một trong những doanh nghiệp tiên phong ban hành báo cáo phát triển bền vững tích hợp ESG, với hệ thống trang trại bò sữa trung hòa carbon và tiêu chuẩn phúc lợi động vật.

Ở cấp độ chính sách, các cơ quan như Bộ Công Thương, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, VCCI, ITPC và EuroCham đã chủ động tổ chức nhiều hội thảo, chương trình đào tạo giúp doanh nghiệp - đặc biệt là SMEs - hiểu và thực thi ESG hiệu quả hơn. Nhiều hiệp hội ngành hàng như dệt may, thủy sản, da giày cũng ban hành bộ tiêu chí nội ngành để hướng dẫn thành viên từng bước đáp ứng tiêu chuẩn thị trường EU.

Dù vậy, rào cản lớn nhất hiện nay vẫn là nguồn lực và nhận thức. Phần lớn doanh nghiệp nhỏ vẫn chưa đủ năng lực kỹ thuật, nhân sự và tài chính để triển khai ESG bài bản. Vì vậy, các chuyên gia khuyến nghị cần xây dựng cơ chế hướng dẫn ESG đơn giản hóa, theo đặc thù từng ngành nghề; đồng thời đẩy mạnh chính sách tài chính xanh, ưu đãi thuế và vốn vay ưu đãi để hỗ trợ doanh nghiệp chuyển đổi.

Sau gần 5 năm thực thi EVFTA, những kết quả về thương mại và đầu tư là rất đáng ghi nhận. Tuy nhiên, để tiếp tục tận dụng hiệu quả các cam kết từ hiệp định này, ESG và cải cách thể chế cần được xem là hai trụ cột chiến lược, gắn liền với năng lực cạnh tranh dài hạn và định vị thương hiệu quốc gia. Theo khảo sát từ EuroCham, 72% doanh nghiệp châu Âu tại Việt Nam sẵn sàng giới thiệu Việt Nam là điểm đến đầu tư hấp dẫn, với điều kiện cải cách thể chế tiếp tục diễn ra và các tiêu chuẩn phát triển bền vững được thực hiện nghiêm túc.

Trong thời gian tới, việc hoàn thiện khuôn khổ pháp lý, xây dựng hướng dẫn ESG phù hợp, hỗ trợ SMEs chuyển đổi và thúc đẩy thực thi Hiệp định Bảo hộ Đầu tư Việt Nam và Liên minh Châu Âu (EVIPA) sẽ là chìa khóa để Việt Nam vươn lên thành mắt xích quan trọng trong chuỗi cung ứng toàn cầu - không chỉ “mạnh”, mà còn xanh và bền vững.